Bước chân xuống ga Phú-Thọ, vào trong, trông phong-cảnh vắng vẻ buồn bã, rõ ra một tỉnh sơn-lâm thượng-du. Cậu thơ thẩn lừng thững đi trên đường cái con, vừa đi được vài bước thì có một con mẹ ăn mày đi đàng sau kêu:
“Lạy ông, xin ông đồng cháo!”
Cậu ngoảnh lại nhìn, tự nhiên giật mình. Trông ai, té ra con mẹ ăn mày ấy là Thị-Hạnh. Cậu hỏi:
“Chị có phải tên là Thị-Hạnh không?”
Con mẹ ăn mày nghe cậu hỏi, nhìn cậu một hồi lâu rồi mừng rỡ kêu:
“Cậu Ngô-Tòng!!!......”
Cậu thấy Thị-Hạnh, bây giờ thân thể thế, hỏi đầu đuôi làm sao. Ả khóc mà nói rằng:
Từ khi ông mất đi, tôi nghe lời Sở-Cường, lấy nó được ba năm, nó bòn hết của, rồi đuổi tôi đi. Lang thang một mình, không có ai quen biết, họ hàng thì không, nghề gì cũng không biết làm, nên phải đi ăn ngày nuôi miệng, nhờ giời cũng bữa đói bữa no!”
Cậu nghe Thị-Hạnh nói đầu đuôi, ghét ả bụng dạ gian ác bất-nhân, phải đi ăn mày ngày nay thật đáng, nhưng thấy ả khóc lóc, hình-thể ốm yếu và rách rưới thì động lòng, bèn cho mấy hào rồi đi. Hỏi thăm mãi mới tìm thấy chùa sư-ông nói truyện, xem kỹ trong ngoài, thì chùa đã nát, gạch vôi lở hết, xây giữa quãng đồng bỏ không, u-tịch lạnh lẽo. Thật là một cảnh rất hợp ý cậu. Cậu liền hỏi thăm người làng đấy, tìm vào nhà Lý-trưởng để nói xin, chẳng may Lý-trưởng có việc sang làng khác chưa về.... Lần lữa, thành ra đã tối, đường xa đất lạ, không có ai quen , cậu bèn ngồi trong chùa.
Giăng sao vằng vặc, bầu xanh một giải, quang-cảnh giời đất hôm ấy mát mẻ; gló hiu hiu thỉnh thoảng đưa lại, tiếng run kêu rế thét, ngọn tre rì rào nghe như một tiếng đàn thiên-nhiên sầu cảm xúc-động lòng cậu, làm cho cậu nghĩ xa xôi, ký ức những truyện quá-khứ, hồi-tưởng sự đời mà ruột bời bời đòi đoạn, Cậu hồi-tưởng những đoạn thương-tâm lịch-sử của cậu, mà tưởng như đời cậu rặt trải những nỗi đoạn-trường, sông Tiền-Đường hò hẹn đến nay qua. Cậu tưởng như tai vẫn còn nghe lời bà nói rằng: “Đời nay nhiều người bạc, vô-đạo” và câu: “Cõi đời là bể khổ” văng vẳng bên tai, cậu tưởng như bà đương ở dưới Âm-Phủ chờ cậu xuống đó.
Cậu tưởng như cõi đời toàn là đảo-điên điên-đảo, toàn là chiếu rõ những cái gương nhân-tình thế-thái như cái gương cậu vừa phải đau đớn mà trông, cậu tưởng như đời người toàn là ma-quỷ cả, mà chỉ có bà đẻ ra cậu là hình người, còn biết yêu-mến ăn ở với cậu thôi.
Cõi đời là bể khổ, lời bà còn đó, nay mới biết là đúng. Cậu đau khổ quá rồi, cậu muốn kêu giời to một tiếng, cậu muốn gọi mẹ cậu, nhưng giời cao, mẹ cậu đã mất, chỉ còn xanh-xanh một khu-vực bao-la trước mắt cậu; linh-hồn cậu thoát ly ngay mà nhập vào cõi hư-vô; bao nhiêu sự đau khổ của cậu tối hôm ấy rũ sạch hết. - Sáng hôm sau, thì người cậu đã ngất đi, máu chàn ra miệng rồi chết, không kịp xin lý-trưởng làng ấy ở chùa tu. Còn thây cậu, thì đóng áo quan chôn ngoài bãi, cách chùa độ hai trăm thước.
...........................................
Kim-Sinh kể xong, chẩy nước mắt than hai câu Kiều rằng:
Trải qua một cuộc bể dâu,
Những điều trông thấy đã đau đớn lòng.
Ký-giả nghe hết truyện, bụng thương sót cũng đau đớn, bất giác sinh cảm-giác vô-hạn về sự thế, nên cầm bút chép truyện làm ghi.
- 1923 -
