Nặng tình Đất Tổ

Chị Lệ Tân biết tôi từ năm 2000. Năm đó, chị gửi email thận trọng hỏi tạp chí Quê Hương về khả năng xin cấp lại hộ chiếu Việt Nam cho chị sau 40 năm... không được nhìn nhận như một công dân Việt Nam. Tôi đã viết email trả lời bằng tiếng Ba Lan. Từ đó chúng tôi thường xuyên liên lạc với nhau, một phần do công việc của tôi là làm báo phục vụ cộng đồng người Việt Nam ở nước ngoài, một phần do ấn tượng về câu chuyện của chị mà tôi vẫn giữ từ năm 1967. Vấn đề quốc tịch của chị được xem xét trong gần 5 năm mà phần kết – như chúng ta vẫn thường nói – rất có hậu. Cuối năm 2004 chị gửi email cho tôi biết Đại sứ quán ta tại Đan Mạch kiêm nhiệm Na Uy đã cấp hộ chiếu Việt Nam cho Lệ Tân Sitek.

Bùi Lý Lệ Tân là con gái đầu lòng của ông Bùi Hải Thiệu và bà Hoàng Lệ Minh, những nhà cách mạng lão thành do chính lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc tuyển lựa, đặt bí danh mang họ Lý – ông Lý Quốc Lương và bà Lý Phương Thuận, đào tạo tại Trung Quốc và Thái Lan, rồi giao nhiệm vụ hoạt động tại Trung Quốc trong những năm 30 và 40 của thế kỷ trước. Chị thuộc thế hệ người Việt Nam sinh ra ở Trung Quốc. Năm 1945, sau khi ông Bùi Hải Thiệu qua đời, bà Hoàng Lệ Minh đưa ba con gái về Việt Nam, tham gia xây dựng chính quyền mới và kháng chiến chống xâm lược. Lệ Tân được đưa về quê ở Nam Đàn, Nghệ An để thăm bà nội, bị kẹt đường khi kháng chiến bùng nổ, rồi được bà nội nuôi dưỡng và học hết bậc phổ thông. Năm 1955, chị là một trong những lưu học sinh đầu tiên được nhà nước đưa sang Ba Lan học đại học. Chị kết hôn với một nhà kinh tế hàng hải người Ba Lan và từ năm 1967 gia đình chị định cư tại Na Uy. Theo tập quán ở châu Âu, chị lấy họ chồng và đổi tên thành Sitek Lệ Tân Bùi Lý. Với 74 tuổi đời, chị đã sống ở Trung Quốc 6 năm, học phổ thông ở Việt Nam 10 năm trải qua cuộc kháng chiến chống Pháp, học đại học và làm việc ở Ba Lan 12 năm chứng kiến sự kiện Poznan 1956 và cuộc di cư của những người gốc Do Thái, rồi sinh sống và thành đạt ở Na Uy suốt 46 năm nay! Chị học và làm nghề kiến trúc, có sở thích sưu tầm các tác phẩm nghệ thuật, đã từng hỗ trợ cho họa sỹ Bùi Nguyên Trường ở Việt Nam thành danh... Và nay, nhà văn Đỗ Chu – Giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học Nghệ thuật năm 2012, gọi chị là “đồng nghiệp”.

Chị nói tiếng Việt tốt nhưng chưa hẳn đã bình thường như phần lớn người Việt Nam sống ở trong nước, còn viết sách bằng tiếng Việt thì mãi tới khi đến tuổi “cổ lai hy” chị mới bắt đầu. Sống xa quê hương và do ở lại nước ngoài trong hoàn cảnh bị chối bỏ, chị không có cơ hội tiếp xúc với người Việt, nhưng với quyết tâm “giữ bằng được tiếng mẹ đẻ”, chị đọc đi đọc lại những cuốn sách tiếng Việt hiếm hoi còn giữ được bên mình, suy ngẫm trên những bài thơ tiếng Việt đã từng viết và đọc, ngâm nga các ca khúc học được trong thời kháng chiến chống Pháp... Tiếng Việt của chị trong “Một mình trên đường” rất giản dị, chân phương, dễ hiểu. Chị ghi lại theo thời gian, theo những sự kiện trong cuộc đời và suy nghĩ của một cô bé những năm hình thành tính cách thiếu nữ, tuy sống giữa tình yêu của gia đình bên nội nhưng mẹ lại ở xa, còn với người cha thân yêu thì chỉ có thể tâm tình qua những vì sao. Chắc chị không ngờ 10 năm ở quê cha, trong đó có tới 9 năm chiến tranh, lúc nào cũng cảm thấy có “một mình” lại là thời gian duy nhất chị sống ở Việt Nam. Khi viết cuốn sách thứ hai với tên gọi “Ngã ba đường”, theo nhà văn Đỗ Chu, tiếng Việt của chị đã là tiếng Việt văn chương và, dù xuất hiện muộn chị vẫn sớm thành danh trên văn đàn. Quyết định ở lại nước ngoài vào những năm 60 của thế kỷ trước đã đặt chị vào tình thế không biết khi nào mới được trở lại quê hương với tư cách là một công dân Việt Nam. Tuy vậy “còn tiếng Việt thì còn người Việt”. Chị giữ được tiếng Việt nên chị vẫn là người Việt. Chị vẫn nặng lòng với Đất Việt. Phát biểu trên đài TOKFM của Ba Lan ngày 29/08/2012 nhân dịp giới thiệu cuốn sách “Na rozdrozu”, chị khẳng định với sự xúc động sâu sắc: “Việt Nam đã, đang và mãi mãi là Tổ quốc thân yêu của tôi!”.

Năm 2009, khi tặng tôi cuốn “Một mình trên đường” do Nhà xuất bản Hội Nhà văn ấn hành, chị đề nghị tôi tìm giúp một người dịch sang tiếng Ba Lan. Tôi nhận lời, nhưng vẫn khuyến khích chị tự dịch sách. Sau một thời gian liên hệ với những người có khả năng và điều kiện dịch sách từ tiếng Việt sang tiếng Ba Lan, tôi gửi email thông báo họ tên và địa chỉ của người có thể giúp chị dịch sách với vỏn vẹn mấy chữ “Lệ Tân Sitek” và địa chỉ email của chị. Hai năm sau, tôi nhận được “Sama na drodze” với lời đề tặng của chị ghi đó là “blizniak”, nghĩa là anh chị em sinh đôi của “Một mình trên đường”. Tôi xem và thở phào nhẹ nhõm. Tôi đã đúng khi “giới thiệu” người dịch cho chị. Hai cuốn sách đúng là anh chị em sinh đôi. Tiếng Ba Lan trong “Sama na drodze” cũng giản dị, chân phương, dễ hiểu như tiếng Việt trong “Một mình trên đường”. Và tình cảm chị dành cho đất nước Ba Lan cũng không kém sâu đậm, như chị phát biểu trên đài TOKFM: “Trái tim tôi đặt ở Ba Lan”. Đọc bản tiếng Ba Lan, tôi thấy bên cạnh phần “dịch” còn có cả phần “viết” của chị. Hội Nhà văn Ba Lan không nhầm khi mời chị làm hội viên. Nhiều khi tôi đọc song song bản tiếng Việt và bản tiếng Ba Lan, từng đoạn, từng trang. Và tôi, một người có nhiều năm kiếm sống bằng nghề biên-phiên dịch, đã học được rất nhiều từ cách dịch, cách viết của chị. Có một điều chắc chắn là nếu tôi có dịch “Một mình trên đường” thành “Sama na drodze” thì không bao giờ đạt hiệu quả văn chương như bản dịch của chị. Bản “Sama na drodze” của chị còn thực hiện vai trò của một “sứ giả” giới thiệu với bạn đọc Ba Lan cuộc sống thực của người Việt Nam. Cho dù đó là cuộc sống của những người nông dân ở vùng tự do trong cuộc kháng chiến chống Pháp, nhưng phần cốt lõi nhất của cuộc sống Việt hình thành từ nghìn đời và hiện nay vẫn còn nguyên trong tư duy và cách sống của người Việt đã góp phần làm nên văn hóa Việt Nam. Tôi khuyên những người bạn Ba Lan đang làm việc ở Việt Nam và với Việt Nam rằng họ nên đọc các cuốn sách của chị để hiểu hơn con người Việt Nam. Có hiểu nhau thì hợp tác mới có hiệu quả. Cũng nên biết rằng, khi viết “Na rozdrozu” – “Ngã ba đường”, chị đã làm theo quy trình khác, viết bản tiếng Ba Lan rồi mới viết bản tiếng Việt. Và, chị phát biểu trong buổi giới thiệu sách ở thủ đô Warszawa: dịch từ tiếng Ba Lan sang tiếng Việt khó hơn. Chị ở châu Âu gần như cả cuộc đời, lại là những năm trưởng thành, xây dựng cuộc sống, làm nên sự nghiệp, với ba thế hệ trong gia đình, chắc chị phải tư duy theo cách của người châu Âu với những ngôn ngữ thuộc hệ đa âm chứ không đơn âm như tiếng Việt. Chúng ta có thể hình dung thấy sự vất vả của chị khi “một mình” giữ linh hồn của tiếng Việt và thêm trân trọng những cố gắng của chị trong việc “giữ bằng được tiếng mẹ đẻ”.