Thực hành Then và sức sống mãnh liệt qua thời gian

Nghi lễ Then cầu vụ mùa tại thành phố Lạng Sơn, tỉnh Lạng Sơn

Di sản Thực hành Then của người Tày, Nùng, Thái tập trung chủ yếu ở các tỉnh vùng Đông Bắc (Bắc Giang, Bắc Kạn, Cao Bằng, Hà Giang, Lạng Sơn, Quảng Ninh, Thái Nguyên, Tuyên Quang), vùng Tây Bắc (Điện Biên, Lai Châu, Lào Cai) và một số địa phương khác ở Việt Nam.

LOẠI HÌNH VĂN HÓA TÍN NGƯỠNG LÂU ĐỜI

Cho đến nay, nguồn gốc của Then vẫn là một ẩn số. Trong quan niệm dân gian, "Then" có nghĩa là "Thiên", tức là “Trời”, vì thế "Then" được coi là điệu hát của thần tiên truyền lại. Theo các nghệ nhân và một số nhà nghiên cứu văn hóa, xuất xứ nguồn gốc của Then là từ tín ngưỡng của đồng bào về một thế giới thần bí, nơi đó có những nhân vật và sức mạnh diệu kỳ như Bụt, Giàng, Trời mà chỉ có thầy Then (ông Then, bà Then)  mới có đủ bản lĩnh và khả năng đến được thế giới đó. Do đó, người hát Then trong những dịp lễ, Tết là những người đại diện cho cộng đồng giao tiếp với thần linh, cầu cho mùa màng tươi tốt, đời sống ấm no, hạnh phúc.

Các lễ Then diễn tả hành trình thầy Then điều khiển đoàn âm binh đi từ Mường Đất lên Mường Trời để dâng lễ vật và thỉnh cầu trong lễ cầu an, chữa bệnh, cầu mưa, chúc mừng năm mới... Các thầy Then cất tiếng hát, gẩy đàn tính tẩu để bắt đầu hành trình. Tùy mục đích của việc cầu cúng mà thầy Then sẽ bày mâm cúng và cầu khấn trước bàn thờ những vị thần bản địa khác nhau. Thầy Then thường sử dụng các đồ vật như kiếm trừ tà, thanh âm dương, chuông,... để thực hiện lễ thực hành Then tại nhà tín chủ, ở ngoài trời hoặc tại bàn thờ ở nhà của thầy Then.

Thực hành Then ở Tuyên Quang

Nhà nghiên cứu Đặng Hoành Loan, nguyên Viện trưởng Viện Âm nhạc, cho biết đây là văn hóa tín ngưỡng có giá trị cao trong cộng đồng người Tày, Nùng, Thái. “Trước tiên là nó đáp ứng nhu cầu tâm linh, thỏa mãn nhu cầu tâm linh. Thầy Then là người có thể dùng Then để xoa dịu nỗi đau và sự mất mát, xoa dịu oan trái trong cuộc đời nên được người dân rất thích”, ông nói.

Về mặt nghệ thuật dân gian, Then là một loại hình nghệ thuật tổng hợp chứa nhiều thành tố ngữ văn, âm nhạc, mỹ thuật, múa, diễn xướng dân gian và có giá trị về lịch sử, văn hóa, xã hội.

Giáo sư, Tiến sỹ Khoa học Tô Ngọc Thanh, Chủ tịch Hội Văn nghệ Dân gian Việt Nam khẳng định, Then là một kho tàng quý báu, chứa đựng trong đó những giá trị văn học nghệ thuật ngàn đời của ông cha. Có thể thấy, trong Then không chỉ có các thể thơ dân tộc, mà còn có các biện pháp tu từ, ẩn dụ... của nghệ thuật ngôn từ; những làn điệu dân ca, dân nhạc cổ xưa nhất; những điệu múa đã song hành với hát Then không biết bao năm tháng…

Then có một bộ lời ca đồ sộ bằng thơ bảy chữ, phản ánh hầu như toàn bộ đời sống xã hội của cư dân Tày, Nùng, Thái thông qua những câu chuyện. Cùng với việc thực hành nghi lễ, các thầy Then đã kể những câu chuyện Then, phản ánh mọi mặt từ đời sống vật chất đến đời sống tinh thần, từ lịch sử đến các tập tục sinh hoạt của đồng bào các dân tộc.

Giá trị âm nhạc của thực hành Then cũng rất nổi bật. Cảm khoái thi ca của Then được chuyển tải bằng âm nhạc. Có lẽ không một hình thức tín ngưỡng nào lại có nghệ thuật âm nhạc thống trị từ đầu đến cuối như Then. Hát Then gắn liền với cây đàn Tính, hay Tính Then. “Cây đàn đó không có phím nên việc lựa phím, tạo âm là theo ngẫu hứng của thầy Then. Nên tính đa dạng của âm nhạc, chuyển động âm nhạc theo cung quãng của Then rất phong phú, không bị hạn chế ở các cung bậc có sẵn”, ông Loan phân tích.

Một trong những giá trị của thực hành Then còn nằm ở thầy Then, là ông thầy cúng đồng thời là nhạc sĩ khi vừa đàn, vừa hát theo kiểu trường ca, gắn liền với quá trình hành lễ. Thầy Then có khi cầm đàn hát suốt đêm. “Ông ấy thăng hoa thì có thể thêm rất nhiều lời nhờ tài sáng tác văn chương. Mỗi thầy Then là một nhà sáng tác văn học trên những khung có sẵn và không ông nào giống ông nào”, ông Loan nói.

Nghi lễ Then mừng nhà mới xây ở huyện Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn

ĐỂ NHỮNG ĐIỆU HÁT THEN TIẾP TỤC ĐƯỢC LAN TỎA

Ở mỗi địa phương, mỗi vùng quê đều có những làn điệu hát Then khác nhau, nhưng nhìn một cách tổng thể, Then có một số loại hình thể hiện với những chức năng chính sau: Then kỳ yên (cầu an), cầu hoa, cầu may, Then cầu mùa, Then chúc tụng ca ngợi, Then cấp sắc (Lẩu Then), Then tống tiễn... Những làn điệu Then khi thủ thỉ, gần gũi, lúc sôi động, dồn dập, lúc trầm buồn, ngẫm ngợi, lúc hồ hởi, vui tươi… đã tạo sức truyền cảm lớn cho cộng đồng tham dự nghi lễ Then. 

Có thể nói, Then là sản phẩm sáng tạo của rất nhiều thế hệ và đã trở thành sinh hoạt văn hóa, tín ngưỡng không thể thiếu của đồng bào dân tộc Tày, Nùng, Thái. Trải qua những thăng trầm của lịch sử, thậm chí một thời gian dài Then bị cấm thực hành bởi quan niệm đây là hoạt động mê tín dị đoan, song các nghi lễ gắn với Then vẫn luôn có sức sống mãnh liệt trong đời sống của đồng bào, đồng thời cũng là niềm tự hào của đồng bào các dân tộc Tày, Nùng, Thái ở các tỉnh miền núi phía Bắc.

Với 78 tuổi đời, Nghệ nhân ưu tú Lưu Đình Bạo, thôn Quan Nưa, xã Dương Quang, thành phố Bắc Kạn, tỉnh Bắc Kạn đã có 38 năm gắn bó với Then. Là một “Thầy Then” có tiếng trong vùng, ông tâm sự: "Then được vinh danh như thế này bản thân tôi thấy vui mừng, nghề của tôi được vinh danh như thế chúng tôi có thêm động lực còn phát huy sau này truyền cho con, cho cháu và nhiều thế hệ khác. Tôi không truyền được, con tôi không truyền được thì sau này nó sẽ mai một".

Một đời gắn bó với Then, NSND Triệu Thủy Tiên - nguyên Trưởng đoàn Nghệ thuật tỉnh Lạng Sơn, hiện là Phó Chủ tịch Hội Bảo tồn dân ca Lạng Sơn vẫn đang miệt mài để Then lan tỏa trong đời sống cộng đồng. Bà đã rất nhiều lần góp phần đưa Then xuống Hà Nội biểu diễn.

“Đưa Then xuống phố là nguyện vọng, là tâm nguyện của rất nhiều người, đặc biệt là những người đã yêu mến nghệ thuật hát Then như chúng tôi. Đưa Then xuống phố cũng là một dịp để được quảng bá những giá trị của nghệ thuật diễn xướng Then. Then đã được khán giả thủ đô và du khách nước ngoài đón nhận và thích thú. Có thể nói giá trị nhân văn của nghệ thuật diễn xướng Then thực sự đã được lan tỏa”, NSND Triệu Thủy Tiên bày tỏ.

Lặng thầm và say mê, các nghệ nhân, nghệ sĩ đang nỗ lực đưa nghệ thuật dân gian Then tiến gần hơn với công chúng đương đại, góp phần giúp cho di sản văn hóa này được lan tỏa, thăng hoa./.

Bình An (tổng hợp)