Dịch giả Hà Nội mở đường cho chữ quốc ngữ ở VN

Khi Hà Nội chỉ là một tỉnh Bắc Kỳ, dưới sự xâm lược của thực dân Pháp thì nó cũng có sự biến đổi mà trước hết nó trở thành một trung tâm phát triển một ngôn ngữ mới – chữ Quốc ngữ.

Sự ra đời của chữ Quốc ngữ không phải ngẫu nhiên mà cũng không phải do sự “hảo tâm” của thực dân Pháp trong quá trình cai trị nước Việt. Nguyên nhân chủ yếu dẫn đến sự ra đời chữ Quốc ngữ chính là phục vụ cho việc truyền đạo của các tu sĩ khi đến nước ta. Các giáo sĩ đã dùng chữ cái La tinh để ghi âm tiếng Việt và cho đến Alexandre de Rhodes với tác phẩm “Bài giảng giáo lý Tám ngày cho kẻ muốn rửa tội vào ngày đạo đức chúa trời” đầu tiên bằng tiếng Việt và cuốn từ điển Việt - Bồ - Latinh đầu tiên xuất bản năm 1651 đã chính thức đánh dấu mốc ra đời của chữ Quốc ngữ.

Tuy nhiên, do mục đích Latinh hóa chữ viết của ta để làm công cụ truyền đạo nên nó không có tác động lớn đối với việc phát triển văn hóa dân tộc. Do tính chất bảo thủ chỉ biết “chữ của thánh hiền” nên không phát triển mà còn ngăn cản sự hình thành của chữ viết mới.

Thế nhưng, ngay Hà Nội với những tư tưởng tiến bộ của các danh sĩ đương thời thì chữ Quốc ngữ đã dần được coi trọng và đề cao trong cuộc sống. Công lao truyền bá và phát triển chữ quốc ngữ sâu rộng trong đời sống người dân không thể không kể đến Nguyễn Văn Vĩnh, một nhà tân học, nhà báo, nhà văn Việt Nam đầu thế kỷ 20.

Nguyễn Văn Vĩnh quê gốc ở làng Phượng Vũ, xã Phượng Dực, phủ Thường Tín, tỉnh Hà Đông (nay là huyện Phú Xuyên, Hà Nội). Gia đình ông làm nghề nông, đói nghèo nên phải bỏ quê ra thành phố kiếm sống và ở nhờ tại phố Hàng Giấy.

Ông sinh ngày 15/6/1882 tại số nhà 46 phố Hàng Giấy, trong cảnh loạn lạc, vào lúc thành Hà Nội bị quân Pháp đánh chiếm lần thứ hai, do Henri Rivière chỉ huy, được hơn một tháng. Sau đó buộc triều đình Huế ký hiệp ước Patenôtre (1884) nhận đầu hàng, và Hà Nội trở thành đất nhượng địa của thực dân Pháp. Sự xuất hiện của quân Pháp chiếm đóng Hà Nội đã có tác động lớn đến cuộc đời sau này của ông.

Vì là anh cả trong gia đình đông con, ngay từ năm 8 tuổi, Nguyễn Văn Vĩnh đã được xin cho làm công việc kéo quạt ở trường thông ngôn của Pháp mới mở ở phường Yên Phụ để kiếm tiền phụ giúp gia đình. Cậu bé Nguyễn Văn Vĩnh thường ngồi phía cuối lớp kéo hai chiếc quạt nối liền nhau, vừa quạt mát cho giáo viên vừa quạt mát cho học sinh là những ông Tú tài Nho học thất thế quay ra học tiếng Pháp để làm thông ngôn. Cậu cũng chăm chú nghe giảng, cũng nói được và viết được tiếng Pháp, lại còn thông thạo hơn nhiều học sinh lớn tuổi khác. Cậu ghi nhớ mọi thứ rất nhanh và còn trả lời được các câu hỏi của thày giáo trong khi các cậu con nhà giàu trong lớp còn đang lúng túng.

Hiệu trưởng là ông D’Argence thấy vậy, sau ba năm mãn khóa, cho cậu thử thi tốt nghiệp. Lớp học có 40 học sinh, cậu đỗ thứ 12 khi mới 11 tuổi. Hiệu trưởng đặc cách nhận cậu vào học chính thức, được hưởng học bổng, để theo học khóa tiếp theo. Nguyễn Văn Vĩnh được là học sinh chính thức lớp thông ngôn tập sự ngạch tòa sứ khóa 1893-1895, và đã đỗ thủ khoa lúc 14 tuổi, được tuyển đi làm thông ngôn ở tòa sứ Lao Cai sau đó ông lần lượt làm thư ký cho các Tòa công sứ Kiến An, Bắc Ninh và Tòa tổng đốc Hà Nội.

Với chủ trương mở mang học hành, lập các tổ chức y tế và hội thiện của thực dân Pháp, Nguyễn Văn Vĩnh đã trở thành sáng lập viên của các hộ và trường học được lập ra thời bấy giờ như trường Đông Kinh nghĩa thục, Hội Trí Tri, Hội dịch sách, Hội giúp đỡ người Việt sang Pháp học…

Năm 1906 ông được cử đi dự hội chợ Marseille và được chứng kiến tận mắt nền văn minh của nước Pháp, đi thăm một số nhà in, nhà xuất bản và tìm hiểu nền báo chí của Pháp.

Sau khi trở về nước, với tư tưởng "Nước Nam ta mai sau này hay dở cũng ở chữ quốc ngữ". Ông và lớp trí thức thế hệ ông đã làm cuộc cách mạng chữ viết thành công hồi đầu thế kỷ. Ông đã xin thôi việc, mở nhà in và làm chủ bút của nhiều tờ báo. Năm 1907 ông mở nhà in đầu tiên ở Hà Nội và xuất bản tờ Đăng Cổ Tùng Báo - tờ báo đầu tiên bằng chữ Quốc ngữ ở Bắc Kỳ. Đáng kể nhất là việc khuyến khích, dạy dân Việt viết văn dùng chữ Quốc Ngữ qua tờ Đông dương Tạp chí (1913).

Ngoài ra, ông còn nhiều công trình dịch thuật văn học như dịch thơ ngụ ngôn, truyện cổ tích, kịch từ tiếng Pháp sang tiếng Việt. Ông cũng là người đầu tiên dịch “Truyện Kiều” sang tiếng Pháp. Bản dịch “Kiều” của ông Vĩnh rất đặc sắc vì ông không chỉ dịch cả câu mà còn dịch nghĩa từng chữ và kể rõ các tích cổ gắn với nghĩa đó - một điều chỉ có những ai am hiểu sâu sắc văn chương Việt Nam (bằng chữ Nôm), Trung Hoa (bằng chữ Nho), và Pháp mới có thể làm được. Sự cố gắng và sức làm việc phi thường của ông Vĩnh đã góp phần rất quan trọng trong việc truyền bá kiến thức và văn hoá phương Tây trong dân Việt, và đẩy xã hội Việt Nam đi đến chỗ dần dần chấp nhận chữ Quốc ngữ.

Năm 1915 vua Duy Tân ra chỉ dụ bãi bỏ các khoa thi (Hương - Hội - Đình) ở Bắc Kỳ. Năm 1918 vua Khải Định ra chỉ dụ bãi bỏ các khoa thi này ở Trung Kỳ và đến năm 1919 bãi bỏ hoàn toàn các trường dạy chữ Nho, thay thế bằng hệ thống trường Pháp - Việt. Năm 1924, toàn quyền Đông Dương Merlin ký quyết định đưa chữ Quốc ngữ vào dạy ở ba năm đầu cấp tiểu học. Như vậy là, sau gần ba thế kỷ kể từ khi cuốn từ điển Việt - Bồ - Latinh của Alexandre de Rhodes ra đời, người Việt Nam mới thật sự đoạn tuyệt với hệ chữ viết của Trung Hoa, chính thức chuyển sang dùng chữ Quốc ngữ. Đây quả thực là một cuộc chuyển hóa vô cùng lớn lao, trong đó ông Nguyễn Văn Vĩnh đã vô hình chung đóng vai trò một nhà văn hóa lớn của dân tộc Việt Nam.

Nguyễn Văn Vĩnh là người Việt Nam đã hai lần từ chối Huân chương Bắc đẩu bội tinh của chính phủ Pháp ban tặng, và ông đã cùng với bốn người Pháp viết đơn gửi chính quyền Đông Dương phản đối việc bắt giữ cụ Phan Chu Trinh. Ông bị thực dân Pháp không ưa. Tòa soạn của ông bị vỡ nợ và ông đã phải sang Lào đào vàng rồi chết bởi một cơn sốt rét ác tính. Người ta tìm thấy xác của ông trong một con thuyền độc mộc, trên tay vẫn nắm chặt cây bút và một quyển sổ ghi chép về thiên ký sự bằng tiếng Pháp “Một tháng với những người tìm vàng” vào năm 1936.

Khi đoàn tàu chở chiếc quan tài mang thi hài ông Vĩnh về đến ga Hàng Cỏ, hàng ngàn người dân Hà Nội đứng chờ trước quảng trường nhà ga để đưa tiễn ông – con người bằng tài năng và sức lao động không biết mệt mỏi của mình đã góp phần làm cho chữ Quốc ngữ trở thành chữ viết của toàn dân Việt.

Vai trò của Nguyễn Văn Vĩnh trong sự truyền bá người dân Việt sử dụng chữ Quốc ngữ là không thể phủ nhận, ông là một trong những người mở đường cho một nền văn hóa mới, sử dụng ngôn ngữ mới và tiến lên dùng chính ngôn ngữ mà thực dân Pháp dạy ta để chống lại chúng trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp, giành độc lập cho dân tộc thời kỳ này.