Ché rượu cần ở nhà làng
 Những ché gỗ trang trí trong nhà làng thôn Tống Cói |
Ché càng cổ càng quý
Rượu cần được sử dụng trong những dịp lễ hội như đâm trâu, vào nhà mới, tỉa lúa, đám cưới, đám tang, săn được thú rừng... Khi con trai đi lấy vợ, bên nhà gái thường đòi 1 đến 2 cái ché để làm vật kỷ niệm. Những chiếc ché của nhà trai mang đến cho nhà gái càng quý càng tốt vì nhà giàu có mới sắm được.
Các lễ lớn của cộng đồng không thể thiếu rượu cần. Mỗi nhà chọn lựa một vài ché rượu ngon nhất mang đến nhà làng để góp tiệc. Những ché rượu lớn thường được bố trí quanh cột cái nhà làng. Càng nhiều ché thì mọi người càng phấn khởi vì điều này thể hiện tấm lòng thơm thảo và sự sung túc của bà con trong làng. Khi đã tập trung, chuẩn bị đầy đủ cỗ tiệc, chủ làng mời bà con thân thuộc trong và ngoài làng đến “nhà đình” (gươl) để làm lễ cúng và thưởng thức rượu cần.
Với nhiều tộc người, ché là hiện vật rất linh thiêng, nơi trú ngụ của các vị thần linh.. Nhiều nhà sở hữu các loại ché cổ được làm ra cách đây vài trăm năm. Các loại ché có màu men đẹp, lạ, có hoa văn rồng và hoa văn hình học, hoa lá được đồng bào rất ưa thích. Ché còn có nhiều kiểu dáng cao thấp, to nhỏ, tròn dài khác nhau. Hoa văn, kiểu dáng của chiếc ché cùng với những quan niệm ẩn sâu trong tâm linh, tiềm thức về vật dụng giá trị này nên đồng bào đã dành cho nó một vị trí khá nổi trội ở ngôi nhà làng truyền thống.
Chất men gây cảm xúc nghệ thuật
Mỗi dịp lễ hội, dân làng đến nhà làng để chung vui, thưởng thức hương vị rượu cần, sau khi đã ngấm men say, họ thi nhau diễn tấu cồng chiêng, đánh trống, nhảy điệu tân tung, hát ca trong không khí ấm cúng của tình làng. Dưới mái nhà làng họ còn được mãn nhãn bởi những tác phẩm điêu khắc gỗ do chính các nghệ nhân trong làng sáng tạo ra. Chiếc ché cổ quý giá và văn hóa rượu cần là chất men gây xúc cảm nghệ thuật để hình thành nên những tác phẩm khá độc đáo.
Nghệ nhân Cơ Tu đi tìm những loại gỗ quý, nước gỗ đẹp rồi đục đẽo thành chiếc ché bằng gỗ. Nếu chiếc ché được làm bằng gốm sứ là sáng tạo của người Kinh thì ché gỗ là một tác phẩm mang dấu ấn của tộc người miền núi.
Những phù điêu sinh hoạt lễ hội, cảnh uống rượu cần thường là đề tài hấp dẫn nhất mà nghệ nhân dày công khắc họa để làm đẹp cho công trình kiến trúc nhà làng truyền thống ở huyện Tây Giang. Nhà gươl thôn Ka Noonh ở xã A Xan là nơi có nhiều tác phẩm điêu khắc ấn tượng nhất bởi nơi đây nghệ nhân Ker Tíc đã dành hết tâm huyết, tài năng của mình để sáng tạo ra những tác phẩm mỹ thuật đặc sắc, trong đó phải kể đến bức phù điêu Uống rượu cần. Bức phù điêu này được khắc trên tấm ván thưng miêu tả 6 người đang vít cần uống rượu một cách mê say, trông tựa bức tranh sơn dầu với gam màu trầm lắng, nét chạm khắc đơn sơ, mộc mạc, nét vẽ bay bổng, nhẹ nhàng mang tính cách điệu rất cao. Hay như nhà làng xã Lăng, huyện Tây Giang, bên cạnh các bức phù điêu, tranh vẽ đẹp mắt, nghệ nhân còn sáng tạo bức tượng Chim cú vọ đậu trên ché rượu cần…
Trang trí trên vật dụng là một loại hình mỹ thuật rất phổ biến ở các tộc người miền núi nói chung, người Cơ Tu nói riêng. Chiếc gùi, cái khiên, cánh ná hay thân cối đều có hoa văn trang trí riêng biệt. Chiếc ché gỗ là vật dụng được chế tác ra để trang trí trong nhà làng truyền thống thì nó càng chứa đựng nhiều yếu tố mỹ thuật. Ché rượu cần bằng gỗ là loại hình lục bình được sáng tạo rất kỳ công, do các nghệ nhân có tay nghề cao thực hiện. Chủ đề trang trí trên ché gỗ thường là hoa văn hình tam giác, hoa văn sóng nước và các hình ảnh minh họa như nhà sàn, giã gạo, đi săn, con trâu, cây cỏ, hoa lá... Do đó, nếu chiếc ché cổ là tài sản quý thì những chiếc ché bằng gỗ có hoa văn, kiểu dáng đẹp mắt cũng là hiện vật được bà con rất ưa chuộng.
Ché góp phần làm nên văn hóa rượu cần Tây Nguyên
Ngày nay, người miền núi vẫn còn thích dùng rượu cần vì đó là thức uống gắn với truyền thống ẩm thực của họ. Các loại ché xưa là tài sản quý của mỗi gia đình được truyền qua nhiều thế hệ. Người miền núi đã sản sinh ra văn hóa rượu cần với những biểu hiện khá sinh động, đó là các tập tục, ứng xử của cá nhân, cộng đồng cùng nhau chia sẻ chất men say nồng ấm trong mùa lễ hội “ăn năm uống tháng”. Đặc biệt hơn, văn hóa rượu cần còn được thể hiện rõ nét trong di sản nghệ thuật tạo hình với những bức tượng, bức phù điêu, tranh vẽ mang đậm dấu ấn văn hóa tộc người.
Những tác phẩm tạo hình liên quan đến sinh hoạt, văn hóa rượu cần từ lâu đã làm đẹp cho ngôi nhà làng truyền thống, mang hương vị, hơi thở và sức sống cho người con của núi rừng. Những tác phẩm mang chủ đề rượu cần cũng cho thấy sự thăng hoa trong nghệ thuật của các nghệ nhân Cơ Tu. Nhờ sự cảm xúc, tình yêu con người, bản làng họ mới tạo nên được những tác phẩm như vậy, đó là tinh hoa của nghệ thuật điêu khắc mà người Cơ Tu còn lưu giữ cho đến ngày nay.
Người ta sắm ché chẳng những để ủ rượu cần mà để dành như vật gia bảo, có thể làm sính lễ trong cưới hỏi, đền bù khi xử phạt, thanh toán nợ nần, làm quà biếu tặng bạn bè, người thân, sui gia…
Tấn Vịnh (LVO)
